Pakt Integralności Tramwajowej w Rydze

W 2017 roku projekt „Rozwój infrastruktury tramwajowej w Rydze”, powszechnie znany jako projekt tramwajowy Skanstes, został zatwierdzony w ramach Programu Operacyjnego 2014-2020 „Wzrost i zatrudnienie” na Łotwie[1]. Realizacja projektu zapewniłaby bardziej efektywne usługi transportu publicznego na zurbanizowanych obszarach miasta Rygi, zmniejszyłaby zatłoczenie, liczbę wypadków drogowych i negatywny wpływ na środowisko, a także poprawiłaby środki transportu publicznego poprzez podniesienie standardów jakości i skrócenie czasu podróży dla pojazdów i pasażerów, bez pogarszania warunków ruchu drogowego.

Projekt ten został włączony do programu „Civil Control Mechanism for Safeguarding EU Funds” (Mechanizm kontroli cywilnej dla ochrony funduszy UE), który został uruchomiony przez Komisję Europejską DG REGIO w 2016 r. w celu przetestowania inicjatywy Integrity Pact w 11 krajach UE. Pakt na rzecz uczciwości (IP) został wprowadzony jako narzędzie monitorowania projektów finansowanych przez UE. Pilotażowa inicjatywa IP, opracowana przez Transparency International, bada potencjał monitoringu obywatelskiego na dużą skalę w celu promowania bardziej przejrzystego i odpowiedzialnego wykorzystania funduszy UE.

Główne cele inicjatywy to pomoc w osiągnięciu szerszej i głębszej kontroli zamówień publicznych, niż było to możliwe do tej pory, oraz przybliżenie obywatelom procesu kontroli, współpraca z osobami z sektora publicznego i prywatnego w celu ochrony funduszy UE oraz zwiększenia zaufania i skuteczności zamówień publicznych.

Główne etapy projektu tramwajowego obejmowały następujące elementy:

• budowa 3,6 km nowego odcinka infrastruktury tramwajowej;
• przebudowa istniejącego odcinka infrastruktury tramwajowej o długości ~3 km;
• zakup 12 tramwajów niskopodłogowych;
• budowa jednej nowej podstacji, przebudowa jednej podstacji, budowa sieci kablowej zasilania energetycznego linii jezdnej i linii jezdnej;
• budowa około 11 nowych przystanków tramwajowych;
• w niektórych miejscach – przebudowa ulic, budowa jezdni lokalnych, przeniesienie sieci uzbrojenia terenu, rozbudowa systemu sterowania ruchem itp.

Całkowity koszt kwalifikowany projektu „Rozwój infrastruktury tramwajowej w Rydze” wyniósł 97,4 mln EUR, z czego prawie 65,7 mln EUR pochodzić będzie z Funduszu Spójności UE. Rigas Satiksme (Ryski Zarząd Transportu) wniesie do projektu 27,4 mln EUR, a zakończenie realizacji projektu zaplanowano na 2022 r.

Transparency International Latvia – Delna (TI Delna) wyznaczono na organ monitorujący projekt ruchu w Rydze, z budżetem ustalonym na 356 731 EUR. W listopadzie 2016 roku firma TI Latvia Delna zawarła IP (Pakt Uczciwości) z Rīgas Satiksme w celu monitorowania przetargu i realizacji kontraktu w zakresie różnych aspektów projektu.

IP jest zasadniczo dokumentem podpisywanym między instytucją zamawiającą, oferentami i niezależnym podmiotem monitorującym. Jest prawnie wiążący; zobowiązuje wszystkie strony do przestrzegania najlepszych praktyk antykorupcyjnych i upoważnia monitorującego w celu dopilnowania, aby tak się stało. Monitorujący śledzą cały proces zamówień – od projektu do realizacji. Zobowiązują się do maksymalnej przejrzystości, a wszystkie sprawozdania z monitorowania i wyniki są na bieżąco udostępniane opinii publicznej. Na przykład TI Latvia – Delna aktywnie śledziła procedurę selekcji i uczestniczyła w negocjacjach, dążąc do zapewnienia przestrzegania zasad równości i otwartości przy wdrażaniu procedury negocjacyjnej.

Przegląd i harmonogram działań monitorujących TI Delna są szczegółowo opisane na stronie internetowej inicjatywy https://delna.lv/lv/intergritates_pakts_2016/ .

• Ustanawiając precedensy dla czystych praktyk w procesie zamówień publicznych, pakty IP mają również na celu przyczynienie się do zwiększenia zaufania publicznego. Mają wskazywać, że fundusze są wydawane w sposób efektywny, a w przypadku wystąpienia korupcji możliwe jest dochodzenie roszczeń. Sprzyja to wyższemu poziomowi zaufania do agencji rządowych i sektora prywatnego. Pakty Uczciwości zapewniają lepszy dostęp do informacji, zwiększając poziom przejrzystości w zamówieniach publicznych, a także mogą zachęcać do zmian instytucjonalnych, takich jak większe zaangażowanie w udostępnianie danych w prawdziwie otwartym formacie, uproszczenie procedur administracyjnych i usprawnienie działań regulacyjnych. To z kolei prowadzi do większego zaufania do publicznego procesu decyzyjnego, mniejszej liczby sporów sądowych dotyczących procesów udzielania zamówień i większej liczby oferentów ubiegających się o zamówienia.
• Koncepcja paktów IP opiera się na międzynarodowych zasadach otwartego kontraktowania i angażuje społeczności, grupy społeczne i stowarzyszenia zawodowe, których bezpośrednio dotyczy konkretne zamówienie publiczne (np. osoby mieszkające w pobliżu miejsca, w którym budowany jest zbiornik przeciwpowodziowy, autostrada, szpital lub inny obiekt). Te mechanizmy odpowiedzialności społecznej są niezbędne do budowania zaufania do procesu zamówień publicznych i zapewnienia, że te duże projekty odzwierciedlają interes publiczny, w szczególności interes tych społeczności i grup, na które dany projekt będzie miał największy wpływ. Oznacza to zaangażowanie tych społeczności w monitorowanie zamówień na jak największej liczbie etapów projektu (od fazy przed przetargiem do wdrożenia i oceny).

TI Latvia - Delna, jako niezależny podmiot monitorujący ten projekt, był w stanie przy wielu okazjach zidentyfikować i podjąć działania w związku z ryzykiem korupcji i konkurencji.

Napotkane wyzwania:

• Dokumentacja przetargowa dostosowana do potrzeb jednego oferenta w 1. zamówieniu – celowe ograniczenie konkurencji poprzez sztuczne zawężenie warunków zamówienia („Opracowanie projektu budowy nowego odcinka infrastruktury tramwajowej”)
• Podejrzenie fałszerstwa dokumentów w 2. zamówieniu (ponownie ogłoszony przetarg – „Opracowanie projektu budowy nowego odcinka infrastruktury tramwajowej”)
• Nadmiernie restrykcyjne wymogi ofertowe i wątpliwa ważność kryteriów oceny technicznej w ramach przetargu i udzielania 3. zamówienia publicznego („Na dostawę tramwajów niskopodłogowych”)[1].

Główne wyniki obejmowały:

• Wczesne wykrywanie i zapobieganie nieprawidłowościom oraz sytuacjom jednokrotnego składania ofert w I i III zamówieniu oraz oszczędność środków publicznych
• Lepsze procesy instytucjonalne i ściślejsza współpraca między organem nadzoru nad zamówieniami publicznymi a podmiotami monitorującymi społeczeństwo obywatelskie w zakresie przeciwdziałania zagrożeniom korupcyjnym w cyklu udzielania zamówień publicznych
• Zwiększona gotowość rządu do wprowadzenia Paktów IP w celu monitorowania zamówień finansowanych przez UE w łotewskich gminach

Według OECD[1] kluczowymi elementami dla udanego zaprojektowania, ustanowienia i wdrożenia paktów IP są:

1. Polityczna wola władz do wykorzystania tego narzędzia w pełnym zakresie w celu ograniczenia korupcji oraz wzmocnienia uczciwości i rzetelności w zamówieniach rządowych.
2. Podstawowe zasady: maksymalna przejrzystość na każdym etapie poprzedzającym zawarcie umowy i w trakcie jej realizacji oraz odpowiedni, dobrze opracowany proces zawierania umów mają zasadnicze znaczenie. Taka przejrzystość wymaga szerokiego i łatwego publicznego dostępu do wszystkich istotnych informacji, w tym projektu, uzasadnienia zawarcia umowy, wstępnej selekcji oraz wyboru konsultantów, dokumentacji przetargowej, wstępnej selekcji wykonawców, procedur przetargowych, oceny ofert, zawierania, realizacji i nadzoru umów. Jeśli te podstawy są prawidłowe, praca obserwatora jest łatwiejsza.
3. Wykorzystanie zewnętrznego, niezależnego systemu monitorowania, który weryfikuje, czy zobowiązania zawarte w pakcie na rzecz integralności są wypełniane, oraz wykonuje uzgodnione w nim funkcje w odniesieniu do procedury przetargowej i realizacji zamówienia.
4. Zaangażowanie wielu zainteresowanych stron: społeczeństwo obywatelskie ma do odegrania bardzo ważną rolę we wspieraniu rządów we wdrażaniu paktów IP, chociaż dynamika jest inna w każdym kontekście. Organizacje społeczeństwa obywatelskiego są źródłem wiedzy specjalistycznej, legitymizacji, wiarygodności i niezależności. Ponadto właściwe zaangażowanie kwalifikujących się i potencjalnych oferentów zapewni własność i odpowiedzialność.

Początkowy etap projektu tramwajowego Skanstes został zrealizowany, jednak w maju 2019 roku Centralna Agencja Finansów i Kontraktowania Republiki Łotewskiej rozwiązała umowę z Zarządem Transportu w Rydze, wycofując finansowanie i anulując projekt rozbudowy sieci tramwajowej w Rydze z powodu podejrzeń o nadużycia finansowe, niegospodarność i wysokie ryzyko korupcyjne w projekcie. Decyzja władz opiera się na sprawozdaniu z audytu zewnętrznego, w którym zbadano działalność Riga Satiksme.

Delna opublikowała następujące zalecenia dotyczące procesu zamówień publicznych na Łotwie:

• Wymóg włączenia niezależnych ekspertów technicznych wysokiego szczebla do komisji ds. zamówień publicznych w przypadku złożonych projektów infrastrukturalnych na szczeblu krajowym i lokalnym.
• Wprowadzenie działań na rzecz zwiększenia konkurencji zagranicznej w złożonych zamówieniach infrastrukturalnych na małych rynkach
• Wprowadzenie obowiązkowych, bezpiecznych i niezawodnych systemów informowania o nieprawidłowościach dla przedsiębiorstw i ich pracowników we wszystkich projektach zamówień finansowanych przez UE.

Koncepcja paktów IP została już zastosowana w ponad 15 krajach i 300 odrębnych sytuacjach na całym świecie. Inicjatywa ta została powszechnie uznana za sukces w przybliżaniu obywatelom polityki i administracji UE. Inicjatywa „Pakty Uczciwości” zdobyła Nagrodę Europejskiego Rzecznika Praw Obywatelskich dla Dobrej Administracji 2019 w kategorii „Doskonałość w otwartej administracji”. Projekt został również włączony do specjalnego kompendium G20 jako globalna dobra praktyka w zakresie promowania uczciwości i przejrzystości w rozwoju infrastruktury. Wyniki zostaną szeroko rozpowszechnione we wszystkich państwach członkowskich, a KE już teraz zastanawia się, w jaki sposób doświadczenia te można wykorzystać w kontekście przyszłego długoterminowego budżetu UE na lata 2021-2027.

Praktyka ta została również zaprezentowana w wielu przypadkach, na przykład podczas „Dorocznego Europejskiego Tygodnia Regionów i Miast 2019” oraz konferencji wysokiego szczebla DG REGIO „Angażowanie obywateli na rzecz dobrego zarządzania w ramach polityki spójności”. Sama Łotwa rozważa rozszerzenie tej praktyki na projekty realizowane w ramach innych funduszy UE w okresie programowania 2021-2027[1].